De oorlog in Oekraïne draait al lang niet meer alleen om Oekraïne of Rusland. Ze is enerzijds verworden tot een internationaal geopolitiek conflict dat er om draait of landen met een Westerse of democratische machtssignatuur hun wereldwijde dominantie op de huidige schaal kunnen voortzetten. En anderzijds tot een conflict dat er om draait of landen met een autocratische machtssignatuur zich daaraan überhaupt nog iets gelegen moeten laten liggen. Het is uiteraard maar net vanuit welk perspectief je het precies bekijkt.
Veel mensen vragen zich ondertussen af of het wel zo verstandig is om Oekraïne vol te blijven pompen met Westerse wapens en of dergelijke wapenleveranties niet kunnen bijdragen aan een escalatie tot een mogelijke derde wereldoorlog? Echter, ook het tegenovergestelde zou heel goed waar kunnen zijn, beargumenteer ik in de laatste alinea.
Inleiding in de beginselen van geopolitiek
De angst voor een derde wereldoorlog is een begrijpelijke, maar hopelijk onterechte angst. In geopolitieke zin blijken lokale conflicten namelijk van wezenlijk belang om het wereldwijde machtsevenwicht van tijd tot tijd op de proef te stellen. Beide machtsblokken lijken het er impliciet over eens te zijn dat lokale conflicten daarvoor de veiligste manier zijn. Al sinds de jaren vijftig accepteren de grootmachten de noodzaak om de onderlinge strijd om het wereldwijde machtsevenwicht uit te vechten in andermans achtertuin. Voorbeelden daarvan zijn de oorlog om de beide Korea’s, de Vietnamoorlog en de toenmalige oorlog in Afghanistan. Ondanks massieve wapenleveranties van de één of de ander blijken de grootmachten het doorgaans zonder verregaande escalatie te accepteren dat ze feitelijk tegen elkaar aan het vechten zijn.
Blijkbaar zien beide machtsblokken dit als een relatief veilige manier om het bestaande machtsevenwicht uit te dagen. Het alternatief van een directe confrontatie met een mogelijke kernoorlog en wederzijdse vernietiging tot gevolg is vanzelfsprekend voor beide partijen weinig aantrekkelijk. De relatieve mondiale geruststelling die uitgaat van een dergelijke wijze van het uitvechten van internationale conflicten wordt echter meestal over het hoofd gezien. Wat niet bepaald verbazingwekkend is vanwege de retoriek en de propaganda die de media gedurende zulke conflicten doorgaans beheersen. Dat is momenteel weinig anders.
Mensheid niet minder gewelddadig, wel iets voorzichtiger
Overigens doet dit alles niets af aan de volstrekt inhumane waanzin die het feitelijk is om internationale conflicten uit te vechten ten koste van onschuldige derden, in dit geval de Oekraïners. Feit is echter dat de geopolitiek al ruim 70 jaar op exact dezelfde wijze functioneert sinds en als een direct gevolg van het aanbreken van het atoomtijdperk. De mensheid is niet zozeer minder gewelddadig geworden als gevolg van beide wereldoorlogen, maar hooguit iets voorzichtiger vanwege de altijd aanwezige nucleaire dreiging. Als je gevangen zit tussen twee machtsblokken heb je echter weinig aan zulke wijsheden. Geopolitiek is hoe dan ook een ontzettend inhumaan en smerig spelletje.
De belangrijkste geopolitieke machtsblokken op aarde
De meest betrokken landen binnen het Westerse machtsblok bestaan hoofdzakelijk uit de Verenigde Staten, Canada, de meeste Europese landen, Japan en Australië. Dit geopolitieke machtsblok heeft er alle belang bij om de bestaande wereldwijde economische en militaire verhoudingen te consolideren ten gunste van zichzelf.
Het andere geopolitieke machtsblok betreft hoofdzakelijk Rusland, China alsmede landen die direkt gebaat zijn bij een goede band met één van hen. Hoewel China zich in het huidige conflict in diplomatiek opzicht grotendeels afzijdig houdt, staat China geopolitiek gezien wel degelijk dichter bij Rusland dan bij het Westen. Het is met name de economische afhankelijkheid van het Westen die maakt dat ze zich niet hardop durven uitspreken.
Geopolitiek gezien heeft China echter grotendeels dezelfde imperialistische belangen als Rusland, namelijk heersen over een grote(re) verscheidenheid aan volkeren en culturen. China heeft daarbij met name Taiwan – die zij zien als een afvallige provincie – op het oog. Dit geopolitieke machtsblok heeft er alle belang bij om de bestaande wereldwijde verhoudingen ten faveure van zichzelf te wijzigen.
De meeste landen kijken slechts toe, toch is Europa niet beter dan de rest
Overigens kiest een opportunistische meerderheid van landen ervoor om zich te onthouden van al te nadrukkelijk commentaar op deze oorlog in Oekraïne. Deze landen kijken voornamelijk toe en houden daarmee hun opties voor de toekomst open. Geopolitiek gezien is dit volstrekt begrijpelijk, want waarom kiezen als er niet expliciet gekozen hoeft te worden?
Daarbij dient voor ogen te worden gehouden dat geopolitiek hoofdzakelijk draait om economische en militaire belangen, nadrukkelijk niet om afschuw over verlies van mensenlevens, gruweldaden of wreedheden. Hoe zeer deze ook een rol lijken te spelen vanuit ons huidige perspectief, het is waarschijnlijk slechts de geografische nabijheid die voor ons hierbij de doorslag geeft.
Was het een Aziatisch conflict, dan stond Azië op zijn achterste benen, was het een Zuid-Amerikaans conflict dan zouden voornamelijk Zuid-Amerikaanse landen moord en brand schreeuwen. Omdat het nu echter een Europees conflict betreft, ervaren wij het in Europa als een potentiële aanval op onszelf. Dit maakt ons echter geenszins empathischer of beter dan de rest. De betrokkenheid van de Verenigde Staten wordt tenslotte niet zozeer ingegeven vanuit geografische nabijheid, maar draait voornamelijk om hun bestaande Europese belangen op economisch en militair gebied.
Waarom Rusland zijn doelen in Oekraïne waarschijnlijk nooit zal bereiken
Je beseft eigenlijk pas goed wat er geopolitiek allemaal op het spel staat als je bedenkt dat Rusland economisch gezien een volstrekte dwerg is met een bruto nationaal product ter grootte van de Benelux. Daarnaast bedroegen de militaire uitgaven van de Verenigde Staten alleen al ruim 801 miljard dollar over 2021. Dat is meer dan twaalf maal zoveel als die van Rusland van bijna 66 miljard dollar (Bron: Sipri). Gezien tegen deze economische en militaire verhoudingen zou het een volstrekte blamage voor het Westen zijn als Rusland tegenover Oekraïne weet te prevaleren. Wereldwijde Westerse invloed, macht en investeringen zouden in dat geval van de één op de andere dag veel minder waard zijn met alle consequenties daarvan voor het wereldwijde machtsevenwicht.
Het Westen kan het daarom gewoonweg niet laten gebeuren dat Oekraïne ophoudt te bestaan als een zelfstandige natie. Het gezichtsverlies dat daarmee gepaard zou gaan, zou namelijk zomaar kunnen leiden tot een permanente verschuiving van het wereldwijde machtsevenwicht. Als gevolg daarvan zouden overal ter wereld nieuwe conflicten kunnen oplaaien. Ik kan je garanderen dat met name China met grote interesse toekijkt hoe ver het Westen bereid is te gaan om een onafhankelijke of soevereine staat te beschermen. In dat opzicht kun je dus ook stellen dat een (gedeeltelijke) overwinning op Rusland de beste garantie is om een derde wereldoorlog te voorkomen. In geopolitiek opzicht vormt deze insteek de voornaamste reden dat de Westerse bondgenoten Oekraïne momenteel volpompen met wapens. Nu maar hopen dat deze strategie uitpakt zoals gepland.
Art Huiskes
(onderzoeksjournalist)
Fotocredit: Gleb Albovsky on Unsplash
