Het lijkt erop dat de sociaal-democratie een comeback maakt als relevante politieke stroming. Sinds de Derde Weg en het verstandshuwelijk met het neoliberalisme vonden de sociaal-democraten het lange tijd lastig zich te profileren. Maar de tijd lijkt rijp voor een renaissance van de sociaal-democratie en de voortrekkers komen verrassend genoeg uit de Verenigde Staten.
Het is belangrijk te onthouden dat sociaal-democratie niet één op één hetzelfde is als het socialisme. Simplistisch geformuleerd staat het socialisme voor een maatschappij waarin middelen en mogelijkheden met behulp van de overheid eerlijk verdeeld wordt over iedereen. Tegelijkertijd is het een containerbegrip met vele stromingen.
Marxisme en communisme kun je beschouwen als de meest linkse stromingen binnen het socialisme. Er bestaan geen succesvolle voorbeelden van hoe dit in de praktijk is gebracht. De Sovjet-Unie en toenmalige satellietstaten voeren onder die vlag, ze zijn allemaal geïmplodeerd.
Een succesvolle variant van het socialisme is de sociaal-democratie. Gestoeld op het socialisme, maar met een hoofdrol voor democratische waarden en geïnjecteerd met een dosis liberalisme en daarbij pragmatisch. Daardoor kon de sociaal-democratie een rol van betekenis spelen in landen met een parlementaire democratie als Nederland en drukt het tot de dag van vandaag een stevig stempel op hoe wij samenleven.
De wijze waarop we in Nederland en West-Europa onze maatschappijen hebben ingericht is grotendeels te danken aan sociaal-democratische waarden en ideeën. Denk daarbij aan ons pensioenstelsel, onze uitmuntende zorg en ons belastingstelsel. Dat dat misschien minder is dan voorheen neemt niet weg dat sociaal-democratische principes nog steeds diep in de vezels van onze samenleving verankerd zitten.
Sterker nog, het zit zelfs ingebakken bij partijen als CDA en VVD die misschien wel anders denken over de invulling van de verzorgingsstaat maar nooit zullen opperen deze volledig af te breken. Het gegeven dat veel kiezers wel de indruk hebben dat de verzorgingsstaat wordt uitgekleed en zich daardoor onzeker voelen lijkt mij zelfs een belangrijk ingrediënt van het succes van een partij als de PVV.
Alhoewel de inrichting van onze staat dus nog steeds voor een groot deel gebaseerd is op sociaal-democratisch gedachtengoed heeft de partij die je in Nederland als de beheerder van dit erfgoed mag beschouwen, de PvdA, politiek gezien weinig plezier van die erfenis. Sinds Wim Kok publiekelijk de ‘ideologische veren’ afschudde en begon aan Paars is de partij nooit meer op eerdere sterkte teruggekomen. Hetzelfde gebeurde in andere West-Europese landen met sterk sociaal-democratisch DNA.
Maar het tij lijkt te keren. Nota bene in de Verenigde Staten van Facebook en Mickey Mouse gaat de sociaal-democratische onderstroom opeens mainstream. In 2016 noemde senator Bernie Sanders zich openlijk democratic socialist (Amerikaans voor sociaal-democraat). Hij kwam ver in de voorverkiezingen en een rijzende ster als Democratisch congreslid Alexandria Ocasio-Cortez en vele anderen, ook presidentskandidaten, volgen zijn voorbeeld inmiddels met verve.
Dat is niet vanzelfsprekend in de Amerika. Hoewel de New Deal van Roosevelt veel sociaal-democratische trekjes had is Amerika nadien alleen maar rechtser geworden. De sociaal-democratische beweging is altijd marginaal gebleven in de VS.
Sinds de Koude Oorlog was in Amerika het woord ‘socialist’ zelfs synoniem aan ‘communist’ of landverrader. Het feit dat de belangrijkste bondgenoten landen waren waar de sociaal-democraten een stevige vinger in de pap hadden deed daar niets aan af.
‘Amerikaans links’ was daardoor altijd anders dan ‘Europees links’. De Democratische Partij deed gemiddeld nog het meest denken aan onze VVD, alhoewel er door het tweepartijenstelsel intern wel een breder gedachtengoed aanwezig was. Zelfs het compromis Obamacare is hierdoor vergeleken met zorgstelsels in andere ontwikkelde landen nauwelijks links en buitengewoon karig te noemen.
.@AOC on democratic socialism and Bernie Sanders:
"No matter how you feel about Senator Bernie Sanders, he ran in 2016 as a democratic socialist and he won every county in West Virginia and he won Michigan." pic.twitter.com/TwUH3zqg4i
— Waleed Shahid (@_waleedshahid) February 7, 2019
Maar nu zijn er opeens politici in de VS die zich openlijk sociaal-democraat noemen, en ze zijn nog succesvol ook. De comeback van de Democraten in het Congres is evenzeer te danken aan hun enthousiasme voor eerlijker gezondheidszorg en onderwijs als aan het mislukte presidentschap van Trump. Misschien komt dat omdat deze generatie het beter verkoopt dan hun voorgangers en misschien komt het omdat er een nieuwe lichting kiezers is die de spoken van de Koude Oorlog niet meer kent.
Maar wat vermoedelijk een grote rol speelt is dat de tijd gewoon rijp is voor ouderwetse sociaal-democratische ideeën in een hedendaags jasje. In een tijd van onzekerheid over globalisering, geopolitieke spanningen en oncontroleerbare techgiganten is de gedachte van solidariteit en een aanwezige overheid opeens weer relevant en aantrekkelijk.
Je merkt dat de Republikeinen hier wat nerveus van worden. De nieuwe Democraten worden ouderwets geframed als ‘socialist’ en ook president Trump waarschuwde in zijn State of the Union al voor het opkomend socialisme. De nieuwe democraten zijn slim genoeg het te dragen als een geuzennaam. Ironisch genoeg zal juist de weerstand tegen Trump alleen maar bijdragen aan meer interesse in hun verhaal. Of de Verenigde Staten in 2020 al rijp zijn voor een sociaal-democratische president zal moeten blijken, naar het momentum lijkt groter dan ooit.
Betekent dat de sociaal-democratie ook in Europa weer populairder gaat worden? Dat is niet onwaarschijnlijk. Een interessante vraag is dan wie in Nederland die prijs gaat pakken.
The @AOC of the Netherlands @MarijnissenL at townhall meeting: "Let's do what @rcbregman proposed at Davos: #TaxTheRich and support ordinary people and our economy."
👉🏽 Use 2% wealth tax on superrich to lower tax on groceries. pic.twitter.com/wb4CNa8ejo
— Ron Meyer (@MeyerRon) February 9, 2019
De SP deed alvast een voorzichtige poging om mee te liften op het succes van AOC, maar dat lijkt toch wat ongepast. Zoals ik in het begin al stelde, socialisme en sociaal-democratie zijn niet hetzelfde. De SP rekent zich nu rijk met wat Trump bedoelde als een belediging en rekent zich rijk met het het succes van een sociaal-democraat. AOC is geen SP-er.
Qua hipheid doet GroenLinks het aardig, maar het GroenLinks van Jesse Klaver lijkt te grachtengordelig om een breed publiek aan te spreken.
Waarschijnlijk heeft de PvdA als schatbewaarder van de sociaal-democratie de beste kaarten. Want de nieuwe sociaal-democratie is niet heel veel anders dan de oude sociaal-democratie en past opeens weer in dit tijdsgewricht. Het enige dat nog ontbreekt is een aansprekend nieuw gezicht om de boodschap te verkondigen.
